درسیاهکل/سجاد کوچک نیا :

زیست Biology

زمین فیزیک Geology

فرهنگ و تاریخ Culture and History

زمین گرشگری Geotourism

بطور معمول از سه عنصر منابع زیستی (منابع بیولوژیک = Biological Resources 1) و منابع فیزیکی زمین ( منابع ژئولوژیک = Physical Geology 2) و منابع فرهنگی و بطور کل فرهنگی و تاریخی ( منابع کالتر اند هیستوری = Culture and history 3) بعنوان میراث بشر نام برده می شود .
متاسفانه از آنجایی که بشر در دوران گذشته و حال از منابع فیزیکی همانند منابع زیستی آن بشدت بهره اقتصادی برده , این بخش از زمین بیشتر مورد کم لطفی قرار گرفته و زوایای دیگر ارزشهای ذاتی این نعمت در خاموشی مانده است . ارزشهایی که از نظر تنوع فیزیکی زمین یا تنوع ژئولوژیکی (Geodiversity 3) بسیار قابل ملاحظه است .
از این رو تنوع فیزیکی زمین به مفهومی جدید و مهم در علم زمین شناسی (Geology 4) و بین زمین شناسان تبدیل شده که خود به شاخه های مختلفی از جمله : ژئو تکنیک Geotechnics 5 – ژئومورفولوژی Geomorphology 6 – تلفیق Assemblage 7 و … تقسیم می شود.
در این بخش نیز همانند تنوع زیستی ، تنوع فیزیکی نیز به تفاوت میان بعد زمان و مکان می پردازد . برای مثال علاوه بر تنوع نوع کانی ها و سنگ ها و صخره ها و فسیلها مکان شکلگیری پدیده و زمان ایجاد فرایند نیز بسیار مهم بوده و بر تنوع ژئولوژیکی منطقه اثرات انکار ناپذیری دارد .
سطح زمین ما حالت پویا (داینامیکی = Dynamic 8 ) دارد و از حدود ۴۶۰۰ میلیون سال پیش شاهد تولد صخره ها و کوهها وبعد از مدتی نابودی آنها بوده است . دما و فشار و فرسایش و پروسه های هیدرولوژیکی ۹ و ژئولوژیکی (بیرونی و درونی) از عوامل اصلی این گوناگونی و تغییرات شدید بوده اند . بنابر این میتوان به گستردگی این تنوع در پدیده های ژئولوژیکی و در مواردی آندمیک یا منحصر به فرد بودن آنها پی برد که این مساله وابستگی کامل گونه های بیولوژیکی را به پدیده های ژئولوژیکی اثبات می کند. بطوری که این تنوع در ساختار فیزیکی زمین گواهی بر تاریخ زمین و شاهد زندگی گذشتگان و اکوسیستم و محیط زیست است که بخوبی اطلاعات را برای نسل های آینده خود نگهداری می نماید .

میراث ژئولوژیکی Geological heritag
ارزشهای میراث ژئولوژیکی بر اساس تنوع و گوناگونی عوامل ژئولوژیکی بوجود می آیند و با اینکه از نظر آموزشی و تحقیقاتی کاملا مرتبط با ارزشهای علمی آن هستند ولی با این وجود برخی از آنها بخصوص کانی ها و فسیل ها و شکل زمین Land face ۱۰ از نظر زیبا شناختی و فرهنگی و گردشگری مورد توجه قرار میگیرد .
ارزش های زیبا شناختی در ارتباط مستقیم با زیبایی طبیعی، آندمیک بودن و عظمت آن منطقه بوده و ارزش گردشگری بر اساس پتانسیل آن منطقه در جهت فعالیت های گردشگری و آموزشی و جذب توریست تعیین می گردد و سر انجام ارزش های فرهنگی نیز بر اساس تاریخ و فرهنگ و ارزش های باستان شناسی آنه منطقه سنجیده می شوند .

ژئو پارک یا زمین گردشگاه Geopark
با توجه به اینکه تعداد زیادی از این میراث ژئولوژیکی در مناطقی وجود دارند که روز بروز با گسترش شهرنشینی و پهناور شدن شهرها و فعالیتهای اقتصادی انسانی تغییراتی عمیق در ساختار و سیمای آنها ایجاد می نماید از این رو نوعی سیستم حمایتی و مدیریتی جهت حفظ این میراث ارزشمند از سوی یونسکو در سال ۱۹۹۹ پیشنهاد شده که ژئوپارک Geopark 11 نام دارد .
از نظر یونسکو مفهوم ژئوپارک , ایجاد ارتباط مردم با طبیعت ( طبیعت در اینجا بمعنای ژئولوژی) بوده و همچنین به بعد توسعه اقتصادی مردم ساکن در ژئو پارک از نظر پتانسیل های میراث ژئولوژیکی نیز توجه دارشته و در خصوص صنعت ژئوتورسیم ۱۲ هم یک پتانسیل عالی بحساب می آید .
یونسکو تعریفی کوتاه و روشن براى ژئوپارک دارد که خود آن را ابداع کرده :
گستره اى با مرز هاى کاملاً آشکار و پهنه کافى که در برگیرنده چند پدیده زمین شناختى کمیاب و برجسته بوده و در آن گستره جاذبه هاى طبیعى تاریخى و فرهنگى ارزشمند نیز یافت مى شود .این گستره باید از برنامه هاى مدیریت گسترش و بهره بردارى و طرح هاى حفاظتى برخوردار باشد و توان بالا بردن سطح اقتصادى جامعه محلى و جذب همکارى هاى مردمى را دارا مى باشد.
واژه نوین ژئوپارک را یونسکو پدید آورد.این واژه از دو زیرواژه geological (وابسته به زمین شناسى) و park (پارک در مفهوم کلى) است.این واژه به روشنى تمرکز وتاکید بر ماهیت وارزش زمین شناختى ژئوسایت های ۱۳ موجود یک گستره دارد.
از ملزومات معرفی یک ژئوپارک میتوان به مواردى همچون تکامل کره زمین ، شکل زمین ، چشمانداز زمین (Natural landscape)، تشکیلات زمینشناسى، خاکشناسى، کانىشناسى،سنگشناسى، فسیلشناسى، باستانشناسى، میراث فرهنگى، زیست محیطى و مناطق با ارزش ازنظر گونههاى جانورى و گیاهى مىباشد.این مناطق جزئى از یک شبکه جهانى است که بهترین تجارب را بااحترام به حفظ میراث زمین به اشتراک گذاشته و معیار اصلى آنها، استراتژى توسعه پایدار است.
این ساختار جدید اهمیت منحصر یه فردبودن آن را نیز مورد بررسی قرار می دهد و بر وجود علم و فرهنگ در کنار هم تاکید می کند . در واقع ژئوپارک که دارای یک یا چند ماهیت ژئولو ژیکی پر اهمیت از نظر علمی است علاوه بر آن دارای ارزش های منحصر به فرد باستانشناسی ، اکولوژیکی تاریخی و فرهنگی و توریستی نیز می باشد. و از نظر توسعة اقتصادی نیز می تواند بر بهبود ضعیت کسب و کار مردم ساکن در ژئوپارک هم تاثیر بگذارد .

ژئوتوریسم یا زمین گرشگری Geotourism
تام هوز ۱۴ از انگلستان نخستین تعریف علمی خود را از ژئوتوریسم در سال ۱۹۹۵ بدین صورت ارائه کرد: ژئوتوریسم ارائه امکانات خدماتی و تفسیری به منظور قادر ساختن گردشگران به کسب دانش و درک زمین شناسی و ژئومورفولوژی (با مشارکت آنها در توسعه ی علوم زمین)، فراتر از درک صرفاً زیبایی های محض یک مکان است.
نخستین و معتبرترین تعریف زمین گردشگری ارائه شده در ایران در سال ۱۳۸۸ به قرار ذیل است :
گردشگری دانش محوری است که از تلفیق میان رشتهای صنعت گردشگری با حفظ و تفسیر جاذبههای طبیعت بی جان – همراه با مسایل فرهنگی مرتبط با آنها – در قالب ژئوسایت به عموم مردم بوجود می آید. این تعریف یکی از چهار تعریف معتبر جهان می باشد و سه تعریف دیگر از برزیل، استرالیا و انگلستان ارائه شده اند .
نکاتى که در این تعریف باید مورد توجه قرار گیرند:
آگاهانه:
ژئوتوریست هدف مشخصی از برنامه سفر خود دارد و هدف خاصی را در این سفر دنبال می نماید. او مى داند در این سفر چه چیزهایی میبیند و شناخت و درک درستی از پدیده ها در این سفر دارد.
مسئولانه:
ژئوتوریست به ارزش وحساسیت پدیده هاى زمین شناختى آگاه است و در هنگام استقرار در منطقه و بازدید از وارد نمودن هرگونه آسیب به آنها و طبیعت بیرون خوددارى کرده ود یگران را نیز از این کار باز مى دارد .
طبیعت فعالیت هاى ژئوتوریستى در محیط طبیعى انجام مى شود .بازدید از موزه هاى علوم زمین به تنهایى نمى تواند یک فعالیت ژئوتوریسمى باشد و بیشتر یک فعالیت تکمیلى در کنار ژئوتوریسم به حساب مى رود. البته بازدید از سایت هاى فسیلى در شمار فعالیت هاى ژئوتوریسمى به حساب مى آید. پدیده هاى زمین شناختى حاصل عملکرد فرایندهاى گوناگونى است که در طول تاریخ زمین شناختى وزمین ریخت شناسى (ژئوموروفولوژیک) موضوع مورد علاقه وتوجه ژئوتوریسم است.
آموزش:
یکى از اهداف ژئوتوریسم آموزش مفهوم هاى پایه علوم زمین به همگان به ویژه کودکان ونوجوانان است آشنایى با پدیده هاى زمین شناختى و ارزش آنها موجب احساس نزدیکى بیشتر با زمین وطبیعت و افزایش حس مسئولیت فردى واجتماعى افراد نسبت به حفاظت از این پدیده ها خواهد شد .
ژئوتوریسم واکوتوریسم تفاوت هایی با هم دارند که مثال زیر مى تواند به درک بهتری از این دو واژه منجر شود:
کوه نوردى و یا کویر نوردى از زیرمجموعه هاى اکوتوریسم هستند اما فعالیت هایی که اکوتوریست ها و ژئوتوریست ها در این بخش از طبیعت انجام مى دهند با هم تفاوت دارند .هدف یک ژئوتوریست ،از گردش در کوه یا کویر صرفا گردش و تفریح نیست و این سفر با هدف شناخت و کسب درک عمیق تر از پدیده های طبیعی ، شناخت ومطالعه خود پدیده (کوه ، تپه، کویر و…) است. در حالی که یک اکوتوریست براى ورزش یا تفریح و بازدید از چشم اندازها و یا تماشاى گیاهان و جانوران به طبیعت سفر مى کند.
به طور کلى ژئوتوریسم نوعى گردشگرى طبیعى بر پایه دانش زمین شناسى است .

ژئوسایت Geosite
براساسCowie & Cimbeldon 1994 ۱۴ : ژئوسایت ها مکان هایى داراى نمونه هاى شاخص از تاریخ زمین شناختى ،فرآیندهاى برجسته زمین شناختى که در توسعه اشکال زمین موثر بوده اند،اشکال و فرم هاى زمین شناختى برجسته و شاخص هستندکه از نظر زمین شناسى ارزش جهانى دارند.
ژئوسایت ها نقاط منفردى هستند که مى توانند هدف بازدید ژئوتوریست ها باشند.همچنین گروهى از ژئوسایت ها را مى توان در گستره یک ژئوپارک یافت.

اهداف تأسیس ژئوپارک
زمانی صحبت از تاسیس ژئو پارک بمیان می آید که بخواهیم یک سیستم مدیریتی جامع بر پایه سه اصل زیر داشته باشیم از این سیستم استفاده می کنیم .
این سه اصل عبارتند از :
• حفاظت “ از میراث ژئولوژیکی “
• رشداقتصادی – اجتماعی منطقه از بعد گردشگری
• آموزش عمومی در زمینه ارزش های ژئو لوژیکی ، بیولوژیکی و فرهنگی منطقه

مثلاٌ اگر در منطقه ای پارک ملی وجود داشته باشد که سیستم مدیریتی در آن به خوبی رعایت شده باشد و از انوع ارزش های بیولوژیکی ، ژئولوژیکی و فرهنگی آن حفاظت شود ، دیگر نیازی به طرح ژئوپارک نیست ولی از آن جایی که حفاظت از میراث ژئولوژیکی کمتر مورد توجه قرار می گیرد لذا اینجاست که تاسیس ژئوپارک به کمک حفاظت از میراث ژئولوژیکی می آید .

با تاسیس ژئوپارک سه هدف عمده درجهت حفاظت از میراث ژئولوژیکی تامین می گردد:
• این ژئوسایتها جهت آموزش های ژئو تکنیکی ، ژئومورفولوژی و اکولوژیکی ۱۵ بکار می رود.
• ژئوپارک ابزاری برای دستیابی به توسعة پایدار است و در این راه بکارگیری می شود .
• میراث ژئولوژیکی برای نسل های آینده حفاظت می شود .

ژئو پارک های جهان
تاسیس اولین ژئوپارک ها به سال ۲۰۰۰ میلادی و اروپا باز می گردد که تشکیل شبکه زمین گردشگاهی اروپا یا European Geopark Networ را می دهد و یونسکو از الگوی مدیریتی ژئو پارک های اروپا به عنوان الگوی جانبی استناد می کند . در حال حاضر ۳۵ ژئوپارک به شبکه جهانی ژئوپارک یا Global Geoparks Network ملحق شده اند. از ۵۹ ؤئو پارک حال حاظر در جهان چین با ۲۲ ژئو پارک پیشتاز بوده و در اروپا نیز ۳۱ ژئوپارک ثبت شده است.
درحال حاضر مدیران کشور های دنیا در حال مطالعه طرح های جامع مدیریتی جهت معرفی ژئوپارک به یونسکو هستند. به عنوان مثال در کشور مالزی جزیره لانکاوی ( Lankawi ) و میراث جهانی کوه کینابالو ( Kinabalu ) به عنوان دو سایت منتخب مورد بررسی و مطالعه قرار دارند .

ژئوپارک در ایران
با توجه به اینکه در ایران پتانسیل های باارزش میراث ژئولوژیکی وجود دارد ,اما متاسفانه اقدام جدی برای مطالعه و تحقیق بر روی این پتانسیل ها انجام نگرفته است.
بطورکلی اکثر مناطق تحت حفاظت چهارگانه کشور قابلیت تیدیل به ژئوپارک ملی دارند و تعداد ۵۰ پتانسیل برای ژئوپارکهای آتی کشور پیشبینی شدهاست
نخستین ژئوپارک خاورمیانه در جزیره قشم به عضویت شبکه جهانی ژئوپارکهای ملی تحتحمایت یونسکو درآمد ولی متاسفانه بدلیل برخی بی مهری ها در دی ماه سال ۱۳۹۱ ، خبرگزاری مهر گزارش داد که ژئو پارک قشم ، به دلیل ناتوانی مدیران سازمان منطقه آزاد قشم در انجام معیارهای ثبت جهانی ژئوپارک از فهرست یونسکو خارج شد.
بیژن فرهنگ دره شوری ، مؤسس اولین ژئوپارک ایران در این باره می گوید:” زمانی که ژئو پارکی در فهرست ژئو پارک های جهان ثبت می شود باید یک سری اقدامات برای دسترسی سهل و آسان گردشگران به آن، آموزش توریسم و زمین شناسی، ایجاد کمپینگ و راههای دسترسی انجام دهد و معیارهای مورد نظر برای جهانی شدن را داشته باشد اما متاسفانه متولیان این اقدامات را جدی نگرفته اند و در چند سال اخیر حرکت جدی انجام ندادند.
دره شوری گفت: در همه کشورهای جهان، اعتبارات مناسبی برای ژئو پارک ها در نظر گرفته می شود اما اقدامات اندک ایران در این ژئوپارک در مقایسه با اقدمات کشورهایی که عضو فهرست ژئوپارک های جهانی شده اند، ناچیز است. ما حتی در مقابل اقدامات چین هم نمی توانیم بگوییم کاری برای ژئو پارک انجام داده ایم.
وی ادامه داد: برای ژئو پارک قشم طرح جامع تدوین شد و مشاور آن را بررسی کرده است اما اراده ای که باید آن را اجرا کند، وجود نداشت.” ۱۶
همانگونه که اشاره گردید ایران کشوری است با منابع بی نظیر میراث ژئولوژیکی که در سرتاسر کشور گسترده شده اند از آن جمله این مناطق میتوان به سرزمین دیلمان Deylaman در شمال ایران اشاره نمود که ژئوسایت های موجود در آن ، از میراث ژئولوژیکی کشور ایران است و می بایست توسط انواع راهکار های حفاظتی و مدیریتی از جمله ژئوپارک ها برای حال و آیندگان مورد حفاظت قرار گیرند .